Niemand weet nog wie die eerste beslissende tomaat gooide, die de Tomatina-revolutie aan het rollen bracht. Misschien waren het anti-Franco-rebellen, misschien was het een uit de hand gelopen carnavalsviering? De meest populaire versie van het verhaal dateert van 1945, toen lokale bewoners er tijdens het festival van 'Los Gigantes' (een optocht van reuzen uit papier-maché), op uit waren om een straatgevecht te beginnen, om aandacht te trekken. Ze stuitten op een groentekar in de nabijheid, en begonnen rijpe tomaten te gooien. Onschuldige toeschouwers raakten hierbij betrokken, waardoor alles escaleerde tot een massaal gevecht met rondvliegend fruit. De aanstichters moesten de tomaten vergoeden aan de tomatenverkopers, maar dit belette niet dat er nog tomatengevechten kwamen, en dat een nieuwe traditie geboren werd.

In de jaren '50 had de overheid, uit angst voor een ongecontroleerde escalatie, een reeks verboden uitgevaardigd, deze dan versoepeld, en later opnieuw strenger gemaakt. In 1951 had men plaatselijke bewoners die het verbod trotseerden gevangengezet. Wegens de publieke verontwaardiging werden ze opnieuw vrijgelaten. De meest schaamteloze trotsering van het tomatenverbod was in 1957, toen de voorstanders een schijnbegrafenis van de tomaat hielden, inclusief doodskist en processie. Na 1957 besloot de lokale overheid om het hoofd te buigen: ze legde een aantal regels vast en aanvaardde de gekke traditie.

Hoewel de tomaten de hoofdrol spelen, wordt de uiteindelijke confrontatie voorafgegaan door een week van festiviteiten, om de patroonheiligen van Buñol - de Heilige Maagd Maria en de Heilige Louis Bertrand - te vieren met optochten, muziek en vuurwerk in een sfeer van typische Spaanse vrolijkheid.

Dit vrijgevochten festival kent vandaag wel enige vorm van orde. De organisatoren hebben zelfs een speciale variëteit van onsmakelijke tomaten gekweekt, enkel en alleen voor het jaarlijkse festival. Om tien uur 's morgens beginnen de feestelijkheden: de deelnemers rennen om een ham te grijpen bovenaan een met vet ingesmeerde paal. Toeschouwers spuiten de klimmers nat, terwijl ze zingen en dansen in de straten. Wanneer de kerkklok het middaguur slaat, rijden met tomaten geladen vrachtwagens het stadje binnen, terwijl het gezang van "To-ma-te, to-ma-te" een hoogtepunt bereikt.

Met het afvuren van het waterkanon begint het hoofdevent. Dit is het signaal voor de deelnemers om elkaar intensief te bestoken door tomaten te pletten en te gooien: tomatenlobjes van ver, moorddadige schoten van dichtbij, en middellange 'hook shots'. Om het even welke gooitechniek je gebruikt, na afloop zal je je anders voelen én er ook anders uitzien. Na ongeveer een uur blijven de van tomaten doorweekte bommengooiers achter in een zee van drassige tomatensaus, waar je nauwelijks nog iets kan vinden wat op een tomaat lijkt. Een tweede kanonschot kondigt het einde van de strijd aan.